Kant phân biệt 2 nhóm khái niệm có liên hệ mật thiết: tiên nghiệm / hậu nghiệm (trong lĩnh vực “nhận thức luận” – liên quan đến tri thức và sự hiểu biết) và phân tích / tổng hợp (trong lĩnh vực ngữ nghĩa học – liên quan đến chân lý). Chúng được định nghĩa như sau:
1. Một mệnh đề là tiên nghiệm nếu nó có thể được biết hoặc có thể được chứng minh độc lập với kinh nghiệm (tức là không có sự tham gia của các giác quan).
Ví dụ: “Mọi tam giác đều có 3 cạnh”: chúng ta không cần quan tâm đến các tam giác (có thật) để biết điều này.
2. Một mệnh đề là hậu nghiệm nếu nó có thể được chứng minh dựa trên kinh nghiệm về đối tượng của nó.
Ví dụ: “Tam giác tôi vẽ có màu đỏ”: chúng ta cần có tri giác (kinh nghiệm bằng giác quan)hoặc các phương tiện kinh nghiệm khác về tam giác để biết nó thực sự có màu đỏ hay không.
3. Một mệnh đề là phân tích nếu nó đúng trên cơ sở những mối liên hệ qua lại giữa các khái niệm của nó, túc là, trên cơ sở ý nghĩa của nó.
Ví dụ: “Mọi người chưa vợ đều chưa kết hôn”: nó là đúng bởi vì ý nghĩa thực sự của khái niệm người chưa vợ luôn có nghĩa là người chưa kết hôn.
4. Một mệnh đề là tổng hợp, nó là đúng trên cơ sở một cái gì đó bên ngoài những khái niệm của nó, tức là, trên cơ sở những đối tượng của các khái niệm đó.
Ví dụ: “Mọi người chưa vợ đều vui tính”: nó là không đúng trên cơ sở ý nghĩa của khái niệm người chưa vợ (khái niệm người chưa vợ không cho chúng ta biết họ có vui tính hay không), nhưng nó được xem là đúng hoặc sai bởi sự quan sát các đối tượng của khái niệm đó, để xem họ có vui tính hay không.
TIÊN NGHIỆM TỔNG HỢP
Những phán đoán phân tích rõ ràng là tiên nghiệm: vì chúng đều đúng dựa trên ý nghĩa thực sự của khái niệm đó, chúng ta không cần quan tâm đến bất cứ kinh nghiệm nào về chúng, ví dụ, những người chưa vợ, thì rõ ràng, là chưa kết hôn, mà không cần tìm hiểu người A, người B chưa có vợ đã kết hôn hay chưa.
Tương tự, những phán đoán hậu nghiệm đều là tổng hợp: vì chúng được biết là đúng chỉ trên cơ sở kinh nghiệm, một cái gì đó khác với ý nghĩa thuần tuý của những thuật ngữ làm cho nó đúng.
Nhưng Kant đã đưa ra một tuyên bố nổi tiếng và gây nên rất nhiều tranh luận rằng không phải tất cả các mệnh đề tổng hợp đều là hậu nghiệm. Điều này có nghĩa rằng tồn tại những thứ được biết đến là đúng mà không cần quan tâm đến kinh nghiệm song không phải đơn giản là phân tích các khái niệm.
Kant nghĩa rằng nằm trong những năng lực nhận thực của con người, có những hình thức xác định là tất yếu (cần thiết) cho những sự vật trở thành những đối tượng của nhận thức của chúng ta. Nếu điều này là đúng, thì các phán đoán tiên nghiệm tổng hợp là có thể, tức là, độc lập với bất cứ trải nghiệm cụ thể nào, rằng tất cả các đối tượng sẽ tuân theo (phù hợp với) những hình thức đó. Đó là, những đối tượng sẽ có tất cả những tính chất mà những hình thức đó đã đặt lên cho chúng. Kant gọi đây là chủ nghĩa duy tâm siêu nghiệm.
TOÁN HỌC VÀ HÌNH HỌC
Hầu hết, không phải tất cả, các mệnh đề của toán học và hình học, theo Kant, đều là tiên nghiệm tổng hợp, vì chúng dựa trên thời gian và không gian – là những hình thức tiên nghiệm của cảm năng chúng ta.
Ví dụ:
- 5 + 7 = 12 và những phép tính khác (dựa trên những sự lặp đi lặp lại trong thời gian thuần tuý)
- Đường thẳng là đường ngắn nhất giữa hai điểm (dựa trên trực giác thuần tuý của các quan hệ không gian)
- Tổng các góc trong một tam giác bằng 180 độ (có thể được xây dựng và được chứng minh trong trực giác thuần tuý của các quan hệ không gian theo các cạnh của tam giác).
Toán học, theo Kant, cũng có các phán đoán phân tích, là kết quả được suy ra từ các phán đoán tiên nghiệm tổng hợp.
KHOA HỌC TỰ NHIÊN
Những mệnh đề cơ bản của khoa học tự nhiên, đặt cơ sở cho những mệnh đề khác, cũng là tiên nghiệm tổng hợp – cụ thể là các định luật của Newton (thời đại của Kant mới biết đến đây). Chúng dựa trên cái mà Kant gọi là khái niệm nửa – kinh nghiệm về vật chất, được xác định như cái có thể chuyển động trong không gian, khi các phạm trù của giác tính có thể được áp dụng với nó.
Ví dụ:
- Với mọi lực tác động, có một phản lực bằng và ngược chiều với nó.
- Vật chất không thể được sáng tạo ra, cũng không thể bị phá huỷ.
BẢN THỂ LUẬN
Bản thể luận, hoặc siêu hình học về bản chất, cũng là các phán đoán tiên nghiệm tổng hợp. Chúng nảy sinh khi các khái niệm thuần tuý của giác tính, hoặc các phạm trù, được áp dụng với thời gian.
Ví dụ:
- Mọi sự kiện đều có một nguyên nhân – và một kết quả.
- Trong mọi sự biến đổi, có một thực thể vẫn duy trì trong suốt sự biến đổi đó.
Kant cũng tuyên bố rằng – một điểm không thường được chú ý – rằng tất cả các mệnh đề bản thể luận dẫn xuất từ các mệnh đề cơ bản đó là tiên nghiệm tổng hợp. Ông đề cập đến các giáo trình bản thể luận (cơ bản là của Alexander Baumgarten), ở đó có nhiều mệnh đề như thế. Ví dụ, dựa trên quan hệ tính nhân quả, có các khái niệm như lực, hành động, cảm xúc.
Điều này chỉ ra rằng Kant muốn nói nhiều về bản thể luận cổ điển bằng việc chứng minh bản chất tiên nghiệm tổng hợp của vô số các mệnh đề của nó.
ĐẠO ĐỨC HỌC
Kant phát biểu về quy luật đạo đức cũng là các mệnh đề tiên nghiệm tổng hợp. Các mệnh lệnh nhất quyết của Kant là các tri thức tiên nghiệm tổng hợp.
Ví dụ: Chỉ hành động sao cho châm ngôn của bạn đồng thời sẽ trở thành một quy luật phổ quát.
Nguồn: https://www.facebook.com/groups/nghiencuutriethoc/permalink/819090092046105
