Hiện sinh là gì?

Hiện sinh (existentialism) không phải là một hệ thống tư tưởng cứng nhắc, mà là một phong trào triết học nhấn mạnh:

1. Sự tồn tại cá nhân có trước bản chất – Con người không sinh ra với một mục đích định sẵn, mà phải tự lựa chọn, tự sống và tự xác lập ý nghĩa cuộc đời.

2. Tự do và trách nhiệm cá nhân – Con người tự do chọn lựa, nhưng phải gánh vác trách nhiệm về những gì mình chọn.

3. Khủng hoảng hiện sinh (angst, despair) – Sự lo âu, tuyệt vọng, mất phương hướng là kinh nghiệm không thể tránh khỏi khi con người đối mặt với tự do, cái chết, hoặc sự vô nghĩa của đời sống.

Friedrich Nietzsche (1844–1900)

1. “Chúa đã chết” – và hậu quả của nó

Nietzsche không phải đang ăn nói báng bổ khi tuyên bố:

“Chúa đã chết. Và chính chúng ta đã giết Ngài.”
(The Gay Science, §125)

Ý nghĩa:

• Ông không nói về cái chết của một thực thể thần linh, mà là sự sụp đổ của hệ giá trị tôn giáo truyền thống, đặc biệt là đạo Cơ Đốc ở phương Tây.

• Trong thời đại khoa học, lý trí, và chủ nghĩa thế tục, con người không còn tin thật vào các giá trị tuyệt đối như trước.

• Nhưng: khi Chúa chết, ý nghĩa cũng chết theo – vì ta không còn nền tảng khách quan để phân biệt đúng–sai, thiện–ác.

👉 Điều này không làm Nietzsche vui mừng, mà khiến ông lo sợ cho sự trống rỗng hiện sinh đang đến.

🔥 2. Chủ nghĩa hư vô (nihilism)

Nihilism là gì?

Niềm tin rằng cuộc sống không có ý nghĩa, giá trị hay mục đích gì – vì mọi giá trị tuyệt đối đã bị gạt bỏ.

Nietzsche nhìn thấy điều này sớm hơn ai hết: con người hiện đại sắp bước vào thời đại khủng hoảng tinh thần, mất phương hướng, không còn biết sống vì điều gì.

Tuy nhiên, ông không dừng lại ở sự than vãn.

🦅 3. Siêu nhân (Übermensch) – con người vượt lên chính mình

Nietzsche đưa ra lý tưởng “Siêu nhân”, không phải là một cá thể siêu cường thể chất, mà là người:

• Tự tạo ra giá trị sống của riêng mình (không còn dựa vào tôn giáo, đạo đức cũ).

• Chịu trách nhiệm hoàn toàn cho sự tự do và hành động của mình.

• Dám sống trung thực với bản năng, chấp nhận cuộc sống như nó vốn là – kể cả đau khổ.

“Siêu nhân là ý nghĩa của trái đất.”
(Thus Spoke Zarathustra)

♻️ 4. Vĩnh cửu hồi quy (Eternal Recurrence)

Nietzsche đặt ra một thí nghiệm tư tưởng cực đoan:

Giả sử bạn phải sống lại chính cuộc đời này – từng khoảnh khắc, từng nỗi đau – mãi mãi, không thay đổi.
Bạn sẽ thấy đó là phúc lành hay lời nguyền?

Nếu bạn có thể nói “Tôi muốn vậy!” – thì bạn đã yêu cuộc sống đến tận cùng. Nietzsche xem đây là thước đo cao nhất của tinh thần khẳng định cuộc sống.

⚔️ 5. Ý chí quyền lực (Will to Power)

Khác với Schopenhauer (người Nietzsche từng rất ngưỡng mộ lúc trẻ), Nietzsche không tin rằng:

• Bản chất con người là ý chí muốn sống → khổ đau → cần thoát ly.

Ông cho rằng:

Cốt lõi của sự sống là “ý chí quyền lực” – tức khao khát vươn lên, vượt trội, sáng tạo, định hình thế giới.

Con người không chỉ muốn tồn tại – con người muốn định nghĩa lại chính mình và thế giới.

🚫 6. Phê phán đạo đức truyền thống (đặc biệt là đạo đức Cơ Đốc)

Nietzsche gọi đạo đức truyền thống là “đạo đức của kẻ nô lệ” – vì:

• Nó đề cao khiêm nhường, nhịn nhục, thương xót, mà Nietzsche cho là phản sự sống, là kết quả của oán hận từ những kẻ yếu.

• Trái lại, “đạo đức của bậc quý tộc” (noble morality) đề cao sức mạnh, lòng kiêu hãnh, khẳng định chính mình.

✅ Tóm tắt tư tưởng Nietzsche

📌 Nietzsche trong một câu:

“Hãy sống như thể bạn phải sống lại chính cuộc đời này – mãi mãi – và hãy biến nó thành điều bạn có thể yêu.”

Albert Camus (1913–1960)

1. Vấn đề cơ bản nhất: Cuộc sống có đáng sống không?

Trong tác phẩm Huyền thoại Sisyphus (1942), Camus mở đầu:

“Chỉ có một vấn đề triết học thực sự nghiêm túc: đó là tự sát.”

Tại sao?

• Nếu cuộc sống không có ý nghĩa, vô lý, và con người khao khát ý nghĩa mà không thể tìm được, thì liệu ta có nên tiếp tục sống?

• Đây là vấn đề phi lý:
  → Con người tìm ý nghĩa
  → Nhưng vũ trụ im lặng, không có câu trả lời nào cả.

🧩 2. Phi lý (l’absurde) là gì?

Camus định nghĩa phi lý không phải là một đặc điểm của thế giới hay con người, mà là khoảng cách không thể hàn gắn giữa hai điều:

“Phi lý nảy sinh từ cuộc chạm trán giữa tiếng kêu của con người và sự câm lặng vô lý của thế giới.”

⚔️ 3. Camus từ chối cả tôn giáo lẫn tuyệt vọng

Camus chỉ ra 2 cách trốn chạy khỏi sự phi lý (và ông từ chối cả hai):

a. Tự sát (chạy trốn khỏi cuộc đời)

→ Không giải quyết được phi lý, chỉ là từ bỏ nó.

b. Niềm tin vào Chúa hay hệ tư tưởng tuyệt đối (như Sartre, Kierkegaard)

→ Là tự lừa dối bản thân bằng ý nghĩa giả tạo – Camus gọi đây là “tự sát triết học”.

💥 4. Câu trả lời của Camus: Sống phi lý

Camus chọn một lối đi thứ ba:

Sống cùng với phi lý, không trốn chạy, không tuyệt vọng.

“Con người phi lý” là người:

• Nhận ra thế giới vô lý, nhưng vẫn sống trọn vẹn.

• Không tìm ý nghĩa bên ngoài, mà tạo ra giá trị sống từ hành động, lòng can đảm và chính bản thân mình.

• Nổi loạn trước phi lý – bằng cách sống có phẩm giá, có ý thức, yêu đời… dù biết rằng nó không có “ý nghĩa tối hậu” nào cả.

🪨 5. Huyền thoại Sisyphus – biểu tượng của đời sống con người

Camus ví cuộc sống con người như hình ảnh Sisyphus – nhân vật thần thoại Hy Lạp bị trừng phạt phải lăn tảng đá lên đồi, rồi để nó rơi xuống, và làm lại mãi mãi.

Ý nghĩa:

• Cuộc sống là lặp lại, khổ cực, không có đích đến cuối cùng.

• Nhưng Camus kết luận:

“Chúng ta phải tưởng tượng Sisyphus hạnh phúc.”

Vì sao?

• Vì Sisyphus nhận ra số phận của mình và ôm lấy nó một cách có ý thức.

• Không còn ảo vọng – và chính điều đó khiến ông tự do.

✅ Tóm tắt tư tưởng của Camus

🤝 Camus và hiện sinh?

• Ông được xếp chung với Sartre, Kierkegaard, Nietzsche,… nhưng Camus từ chối chủ nghĩa hiện sinh, vì:

  • Ông không tin vào niềm tin “phi lý” như Kierkegaard.

  • Ông không muốn con người tạo ra ý nghĩa ảo như Sartre.

  • Ông muốn giữ phi lý nguyên vẹn, không cố giải thích nó.

“Hiện sinh tìm cách vượt qua phi lý. Tôi thì không.”

Jean-Paul Sartre (1905–1980)

1. “Hiện hữu có trước bản chất” (L’existence précède l’essence)

Đây là câu nổi tiếng và cốt lõi trong triết học Sartre.

Ý nghĩa là gì?

Với con người, chúng ta tồn tại trước, rồi sau đó mới tự xác định mình là ai.

• Con người không sinh ra với một bản chất định sẵn (như “được sinh ra để làm bác sĩ”, “sinh ra để thờ Chúa”…).

• Không có “Chúa” hay “bản chất người” nào viết sẵn kịch bản cho bạn.

• Bạn tự do tuyệt đối để tạo ra chính mình qua hành động, lựa chọn.

👉 Khác với cái bàn hay con dao – được làm ra để đáp ứng một mục đích sẵn có. Con người tự phải tạo ra mục đích cho chính mình.

🔥 2. Tự do tuyệt đối – và trách nhiệm toàn phần

Sartre nói:

“Con người bị kết án phải tự do.”

Ý là:

• Ta không được chọn việc sinh ra, nhưng khi đã hiện hữu, ta luôn luôn phải lựa chọn.

• Mỗi lựa chọn của bạn định nghĩa bạn là ai, và bạn phải chịu trách nhiệm hoàn toàn.

• Ngay cả khi bạn không chọn gì, đó cũng là một lựa chọn.

→ Tự do này không vui sướng, mà đáng sợ – vì không ai, không Chúa nào, không “định mệnh” nào chịu trách nhiệm thay bạn.

😰 3. Nỗi lo âu hiện sinh (Angoisse) và sự phi lý

Khi bạn nhận ra mình tự do hoàn toàn, bạn cũng nhận ra:

• Không có nền tảng vững chắc nào hướng dẫn bạn.

• Mỗi hành động của bạn là một sáng tạo giá trị mới – và bạn không thể chắc chắn mình đang đúng.

→ Điều này sinh ra lo âu hiện sinh (existential angst), vì con người đơn độc, tự do, và không có điểm tựa.

🙅‍♂️ 4. “Sự tự lừa dối” (bad faith) – trốn tránh tự do

Sartre nói nhiều người sống không xác thực, bằng cách:

• Tự lừa mình rằng mình không tự do.

• Ví dụ: “Tôi không thể thay đổi, vì tôi là như vậy rồi”, hay “Xã hội bắt tôi phải thế”.

Đây là cái bẫy phổ biến: ta thoát khỏi trách nhiệm bằng cách đóng vai một vai trò cố định (ví dụ: ông thầy, người mẹ, nhân viên…) thay vì dấn thân sống thật.

🧍‍♂️ 5. Con người là “hiện hữu-vì-mình” (être-pour-soi)

Sartre phân biệt:

→ Con người luôn là một dự án chưa hoàn thành – ta “là” không phải theo bản chất, mà theo những gì ta đang cố trở thành.

♻️ 6. Về tha nhân: “Tha nhân là địa ngục”?

Trong Kịch “Kín cửa” (Huis clos), nhân vật nói:

“L’enfer, c’est les autres.” (Địa ngục là người khác.)

Ý nghĩa không phải “ghét người khác”, mà là:

• Khi bị người khác nhìn, ta trở thành một “đối tượng” dưới cái nhìn của họ.

• Cái nhìn đó hạn chế tự do của ta, biến ta thành vai diễn trong con mắt người khác.

→ Nhưng Sartre cũng nói: người khác là điều kiện để ta hiểu chính mình. Vấn đề không phải là tránh người khác, mà là sống xác thực giữa người khác.

📚 Tóm tắt triết học Sartre

So sánh Nietzsche – Sartre – Camus

Tóm gọn 3 tư tưởng qua hình ảnh:

🦅 Nietzsche:

“Thế giới không có Chúa? Tốt thôi! Vậy ta sẽ trở thành chính Chúa – kẻ sáng tạo giá trị mới, yêu đời, vượt lên mọi giới hạn.”

🔥 Sartre:

“Chúng ta hoàn toàn tự do – vậy hãy chọn sống xác thực, chọn sống có trách nhiệm, vì không ai sống hộ ta cả.”

🪨 Camus:

“Đời là vô nghĩa, nhưng ta phải sống như thể nó có ý nghĩa, dù biết nó không có. Và ta phải tưởng tượng Sisyphus hạnh phúc.”

Nếu muốn hình dung dễ hơn: